Czas czytania: ok. 20 minut

Dla kogo: psychologów, psychoterapeutów, osób zajmujących się szeroko pojętym zdrowiem psychicznym

W tym artykule:

  • poznasz model Ochsner i Gross, który pomoże spojrzeć na temat regulacji emocji w kontekście neurobiologicznym,
  • dowiesz się, że każda emocja ma 3 istotne komponenty, które współdziałają ze sobą,
  • poczytasz o podstawowych funkcjach emocji oraz informacjach, które one przynoszą,
  • nauczysz się odróżniać impulsy od zachowań i zrozumiesz istotną różnicę pomiędzy nimi,
  • wyjaśnisz takie pojęcia jak dysregulacja emocjonalna, schemat emocjonalny oraz dezadaptacyjne sposoby radzenia sobie
  • dowiesz się, jakie znaczenie ma przedstawiona teoria dla praktyki terapeutycznej.

„Wszyscy doświadczamy różnego rodzaju emocji i próbujemy radzić sobie z nimi bardziej lub mniej skutecznie. Doświadczenie lęku samo w sobie nie jest prawdziwym problemem. Jest nim nasza zdolność do uświadamiania sobie tego lęku, zaakceptowania go, w miarę możliwości wykorzystania oraz dalszego funkcjonowania pomimo jego odczuwania. Bez emocji naszemu życiu brakowałoby znaczenia, charakteru, intensywności, radości i więzi z innymi. Emocje mówią nam o naszych potrzebach, frustracjach i prawach – motywują nas do zmiany albo ucieczki od trudnych sytuacji, dzięki nim wiemy również kiedy jesteśmy zadowoleni.”

Robert L. Leahy, Dennis Tirch, Lisa A. Napolitano

Neurobiologia emocji, czyli model współdziałających systemów nerwowych uczestniczących w regulacji emocji Ochsner i Gross (2007) 

W tym modelu autorzy przedstawiają dwa zintegrowane, działające równolegle sposoby przetwarzania informacji emocjonalnych:

System przetwarzania „oddolnego”:

Emocje to fizjologiczne reakcje organizmu na bodźce, które są obiektywnie znaczące dla osoby, która ich doświadcza. Są wysyłane przez zlokalizowane w płacie skroniowym ciało migdałowate, które działa niczym radar – wychwytuje z otoczenia sygnały (tzw. wyzwalacze), które są niebezpieczne i natychmiast odpowiada nadając im status awersyjnych/nieprzyjemnych doświadczeń. Działanie tego systemu opiera się na założeniu, że pewne bodźce występujące w środowisku mogą mieć dla osoby stałe właściwości i już samo ich pojawienie się w polu doświadczenia człowieka aktywuje w człowieku określoną emocję.

Przykład: Maja chciała przejść przez jezdnię. Zanim weszła na pasy rozejrzała się, czy nie nadjeżdża samochód. Kiedy upewniła się, że wejście na przejście dla pieszych jest bezpieczne, zaczęła przechodzić. W tej samej sekundzie z lewej strony nadjechał samochód, który niemalże potrącił dziewczynę. Układ nerwowy Mai natychmiast rozpoznał w tej sytuacji zagrożenie życia, co doprowadziło do pojawienia się strachu i związanej z tym reakcji fizjologicznej. 

System przetwarzania „odgórnego”:

Emocje pojawiają się w wyniku przetwarzania na poziomie poznawczym. Oznacza to, że ludzka zdolność do interpretowania, podsumowywania oraz kierowania uwagi i oceny otoczenia pośredniczy w regulacji emocji. Ten typ reakcji może zostać zapoczątkowany przez bodziec z otoczenia, który jest neutralny, jednak w danym kontekście, dla konkretnej osoby może wywołać negatywną reakcję. W tym procesie, głównym elementem regulacji emocji jest aktywność kory przedczołowej, która odpowiada za integrację informacji z różnych systemów doświadczania. 

Przykład: Kilka miesięcy temu Karol widział kiedy pies zaatakował i ugryzł jego mamę. Od tamtej pory kiedy widzi psa (bodziec neutralny!), za każdym razem chwyta mocno za rękę opiekuna i prosi o przejście na drugą stronę. W jego głowie pojawia się myśl o tym, że pies zaatakuje i zrobi krzywdę jemu lub komuś z jego bliskich. Taka interpretacja wywołuje u Karola lęk i motywuje go do unikania „niebezpiecznych” (w jego przekonaniu) zwierząt.

W praktyce oba systemy przetwarzania uzupełniają się i zdają „współpracować” w procesie przetwarzania informacji afektywnych i żaden z nich nie musi być uznawany za dominujący. Wszystkie emocje czemuś służą i w pewnych okolicznościach, mają sens (zobacz historia Mai). Niekiedy jednak emocje pojawiają się, w sytuacjach neutralnych, które zostały obdarzone jedynie subiektywnym znaczeniem przez osobę jej doświadczającą (zobacz historia Karola).

Co na to teoria poznawczo-behawioralna?

„Uważamy, że emocje składają się z zestawu procesów, z których żaden sam w sobie nie wystarcza, byśmy jego doświadczenie nazwali „emocją”. Emocja, na przykład lęk, obejmuje ocenę poznawczą, doznania fizjologiczne, intencję (obiekt), „wrażenia zmysłowe”, zachowanie motoryczne i w większości przypadków określone ustosunkowanie interpersonalne.”

Robert L. Leahy, Dennis Tirch, Lisa A. Napolitano

W ujęciu M. Linehan (2007) każda emocja obejmuje trzy istotne komponenty: 

  1. Myśli, czyli wszystko to co przemyka przez głowę kiedy doświadczasz określonej emocji;
  2. Doznania fizjologiczne, czyli wszystko to co pojawia się jako reakcja organizmu w odpowiedzi na bodziec o charakterze emocjonalnym;
  3. Impulsy i zachowania, czyli wszystko to do czego czujemy się motywowani pod wpływem emocji oraz co robimy, gdy powstaje doświadczenie emocjonalne.

Kiedy emocja jest silna jej poszczególne elementy mogą zmieniać się w szybkim tempie tworząc spiralę myśli, doznań fizjologicznych oraz zachowań, które zdają się zlewać w jedno doświadczenie uniemożliwiając ich właściwe rozpoznanie i nazwanie, a co z tym idzie właściwe wyregulowanie. A zatem na poziomie terapeutycznym ważne jest rozumienie roli i funkcji poszczególnych emocji (zob. tabela poniżej), a także umiejętność dokładnego oddzielania od siebie poszczególnych komponentów doświadczania emocji – myśli, doznań fizjologicznych oraz impulsów/zachowań. 

Lęk Karola: w sytuacji spotkania psa w głowie Karola pojawiła się myśl „zaraz mnie zaatakuje, zrobi mi krzywdę”, która uruchomiła reakcję ciała w postaci przyspieszonego bicia serca, natychmiastowego pocenia oraz trzęsienia się, co doprowadziło do wzięcia opiekuna za rękę i ucieczki na druga stronę jezdni (zachowanie).

EmocjaJaka jest rola tej emocji?Kiedy emocja jest uzasadniona?
ZłośćPojawia się w odpowiedzi na sytuację, w której napotykamy na swojej drodze jakieś przeszkody, czyli jest coś czego bardzo byśmy chcieli i nie możemy tego mieć, a także wtedy gdy osoba nam bliska znajduje się w niebezpieczeństwie czy jest atakowana, raniona; złość pozwala zmobilizować siły do obrony swoich granic.Bardzo chcesz iść na imprezę urodzinową koleżanki, jednak rodzice nie zgadzają się na twój udział w tym wydarzeniu. Czujesz złość, gdyż bardzo chcesz iść i jednocześnie nie możesz, gdyż zakaz ze strony rodziców stanowi dla ciebie przeszkodę.
StrachMotywuje do ochrony zdrowia i życia w sytuacji zagrażającej zdrowiu, życiu i/lub dobrostanowi osoby, pozwala zmotywować siły do walki lub ucieczki, co znacząco zwiększa szanse na przetrwanie w niebezpiecznej sytuacji.Chcesz przejść przez ulicę i widzisz rozpędzony samochód jadący wprost w twoja stronę. Czujesz strach, gdyż zagrożone jest twoje bezpieczeństwo.
SmutekInformuje nas o tym, że doświadczyliśmy ważnej straty i pozwala zmobilizować siły do tego, aby pogodzić się z doświadczoną stratą, a czasem nawet z faktem, że utrata jest nieodwracalna. Pojawia się wtedy kiedy coś idzie inaczej niż się spodziewaliśmy lub gdy tracimy kogoś i/lub coś ważnego (rzecz, osobę, ważną jakość).Twoja najlepsza przyjaciółka wyprowadza się do innego miasta, w efekcie czego nie będziecie już w stanie spotykać się z taką samą częstotliwością. Czujesz smutek, ponieważ ta relacja jest dla ciebie ważne i trudno tobie wyobrazić sobie codzienność bez przyjaciółki.
RadośćPojawia się w momencie, w którym odkrywamy rzeczy, które są dla nas przyjemne. Motywuje nas do częstszego sięgania po czynności, które sprawiają radość oraz do kontynuowania aktywności, które zapewniają nam dobre samopoczucie.Lubisz czytać książki i masz okazje spędzić całe popołudnie siedząc na tarasie z kubkiem herbaty oraz ulubioną książką. Odczuwasz radość, gdyż poświęcasz czas na czynność, która sprawia ci przyjemność.
Tabela nr 1.: Funkcje, role i informacje wysyłane przez emocje.

Emocje motywują do podejmowania działań

Jednym z komponentów doświadczania emocji są impulsy oraz zachowania, które wybieramy gdy doświadczamy konkretnego stanu emocjonalnego. 

Impuls to zachowanie do którego jesteśmy motywowani pojawieniem się danej emocji (np. złość motywuje nas do ataku na osobę od której doświadczamy zranienia), zachowanie to sposób, który wybieramy na złagodzenie swojego dyskomfortu (np. pod wpływem złości możemy zacząć krzyczeć na osobę, od której doświadczamy zranienia). Czasem korzystamy z podpowiedzi impulsów, czasem zaś decydujemy o wyborze innego zachowania.

Impuls =/= zachowanie!! 

Odróżnienie impulsu od zachowania jest niezwykle istotnym na poziomie terapeutycznym zadaniem.

EmocjaJaki impuls przynosi emocja?
ZłośćKrzyczeć na kogoś, atakować, mówić przykre rzeczy, atakować fizycznie, rzucać przedmiotami, uderzać w przedmioty i/lub uderzać siebie
StrachUciekać przed zagrożeniem, unikać zagrożenia, przygotowywać się w sposób nadmiarowy
SmutekWycofać się z relacji, izolować się, położyć się do łóżka i przeleżeć całe popołudnie
RadośćSpędzać czas na przyjemnych rzeczach, kontynuować działania, które dają satysfakcję, zadowolenie, dumę
Tabela nr 2: Do czego motywują emocje?

Zachowania regulacyjne, które podejmujemy pod wpływem emocji możemy podzielić na adaptacyjne, a więc takie które pomagają wyregulować powstały dyskomfort w sposób pomocny dla danej osoby oraz nieadaptacyjne/destrukcyjne, czyli takie których celem pozostaje szybkie zniwelowanie uczucia dyskomfortu. Wyróżniamy 4 rodzaje takich destrukcyjnych reakcji: 

  1. ODREAGOWYWANIE (np. samouszkodzenia, impulsywne zakupy, intensywne ćwiczenia fizyczne)
  2. ZNIECZULANIE (np. przejadanie się, przytępianie uczuć alkoholem lub narkotykami, palenie papierosów) 
  3. KONTROLA (np. perfekcjonizm, odsuwanie przykrych uczuć od siebie, nadmierne ruminowanie)
  4. PODDAWANIE SIĘ/UNIKANIE (np. ucieczka w sen, obsesyjne myślenie o czymś innym, ucieczka w gry komputerowe/telewizję/książki, ucieczka w marzenia)

To co robimy pod wpływem doświadczania trudnej dla nas emocji, może wpływać zwrotnie na intensywność i czas trwania pojawiającej się emocji. Kiedy pod wpływem oddziaływania konkretnej emocji konsekwentnie wybieramy pewien sposób reagowania np. pojawiający się lęk zawsze powoduje perfekcjonistyczne przygotowania z czasem sposób odpowiadania na emocje może organizować się w powtarzalne wzorce reakcji behawioralnych (perfekcjonizm zaczyna być sposobem na lęk), które stanowią element osobistego schematu emocjonalnego. W ten sposób coś, co miało stać się rozwiązaniem, z czasem samo w sobie staje się problemem. Nieadaptacyjne style radzenia sobie pozwalają jedynie czasowo zmniejszyć pobudzenie, zwrotnie pogarszają jednak zdolność do poradzenia sobie z emocjami i kumulują problemy związane z regulacją emocji.

Co to jest schemat emocjonalny?

Schemat emocjonalny to konstrukt, który prezentuje sposób, w jaki traktujemy własne emocje tzn. co myślimy na temat tego, że się pojawiają, ale także jak oceniamy swoje umiejętności radzenia sobie. Obejmuje interpretację własnych uczuć np. „Bez sensu się tak złoszczę, nie powinnam tego robić”, a więc to czy dajemy emocjom przyzwolenie na pojawienie się (akceptacja, uprawomocnienie vs. brak akceptacji, unieważnienie doświadczania) oraz sposób, w jaki postępujemy kiedy dana emocja pojawi się

„Wiedza” i doświadczenie zawarte w schematach emocjonalnych decydują czy pojawienie się emocji w danym momencie związane będzie z jej dalszą eskalacją, trwaniem.

Jak dochodzi do dysregulacji emocjonalnej?

Zgodnie z teorią biopsychospołeczną M. Linehan (2007) podatność do odczuwania silnych emocji ma podłoże biologiczne. Niektórzy ludzie się z nią rodzą. Osoby takie są wrażliwe na bodźce o charakterze emocjonalnym (co oznacza, że niewiele trzeba, żeby emocja się w nich obudziła), przeżywają uczucia w sposób bardziej intensywny i trwają w nich dłużej. Dodatkowym czynnikiem, który wpływa na sposób regulacji emocji osoby jest środowisko, które odpowiada w pewien określony sposób na powstałe i utrzymujące się u osoby emocje. Środowisko zazwyczaj odnosi się do przeżyć danej osoby, na jeden z dwóch sposobów:

  • uprawomocniając jego reakcje, a więc komunikując, że jego przeżycia są zrozumiałe w kontekście konkretnych doświadczeń/sytuacji;
  • unieważniając, czyli komunikując, że dana reakcja jest nadmiarowa, niewłaściwa, bezsensowna.

Jeśli osoba z podatnością emocjonalną trafi do środowiska, które ma trudność w rozumieniu i modulowaniu tych emocji, będzie doświadczała licznych unieważnień, a te w efekcie bedą kumulowały dalsze emocjonalne trudy. W ten sposób osoba może rozwinąć trudności lub być wręcz niezdolna do radzenia sobie z doświadczaniem emocji, ich nasileniem i przetwarzaniem, co doprowadzi do dysregulacji emocjonalnej. 

Dysregulacja emocjonalna może przyjąć postać nadmiernego nasilenia lub nadmiernej dezaktywacji. 

Nadmierne nasilenie to sytuacja, w której wzrost emocji następuje w sposób gwałtowny i intensywny. Pojawiające się emocje są odbierane przez osobę jako niechciane, niepożądane, przytłaczające oraz problematyczne. Aby je „stłumić”, osoba sięga po jedną z dysfunkcjonalnych strategii radzenia sobie, które na tu i teraz mogą być pomocne, jednak ich stosowanie w dłuższej perspektywie może okazać się problematyczne dla szeroko pojętego funkcjonowania osoby. 

Nadmierna dezaktywacja to sytuacja, w której osoba dystansuje się wobec doświadczanych emocji „odcinając czucie” np. za pomocą dysocjacji, odrętwienia czy derealizacji. Ten rodzaj doświadczenia zakłóca możliwość przeżycia emocji i stanowi element stylu radzenia sobie poprzez unikanie.

Znaczenie teorii dla praktyki terapeutycznej

„Regulacja emocji obejmuje dowolne strategie zaradcze (adaptacyjne lub problematyczne), które stosujemy w konfrontacji z niechcianym nasileniem emocji. Warto zdać sobie sprawę, że regulacja emocji działa niczym termostat. Może sterować natężeniem emocji i utrzymywać je na „rozsądnym poziomie”, tak byśmy mogli sobie z nimi radzić. To sterowanie – w górę lub w dół – może jednak doprowadzić do tak ekstremalnej kompensacji, że robi się „zbyt zimno” lub „zbyt gorąco”. Regulacja emocji, jak każdy styl radzenia sobie, zależy od kontekstu, od sytuacji.”

Robert L. Leahy, Dennis Tirch, Lisa A. Napolitano

Trudności w regulacji emocji są w znaczącym stopniu powodowane przez doświadczenie niezrozumienia własnych reakcji emocjonalnych, przytłoczenia przez nie oraz poczucie braku kontroli nad nimi. Już w tym miejscu widzimy, jak ważną rolę odgrywać będzie właściwa psychoedukacja o roli i znaczeniu emocji w naszym życiu a także składowych przeżycia emocjonalnego. Ta podstawowa technika terapeutyczna pozwala pacjentom odnaleźć nową perspektywę w odniesieniu do doświadczania własnych emocji. Dzięki właściwej psychoedukacji pacjent może odkryć, że złość nie jest niczym złym, gdyż pomaga zmobilizować zasoby do troski o własne granice, zaś strach to przejaw troski układu nerwowego o przetrwanie (zob. tabela nr 1). Zdobywanie wiedzy o emocjach, wiadomościach, które przynoszą oraz ich roli to interwencja, która jest wymierzona w rozmaite przekonania na temat emocji np. „emocje to słabość”. Już w tym miejscu pojawia się szansa na zbudowanie nowego przekonania: „emocje to reakcje fizjologiczne, które odpowiadają na subiektywnie ważne bodźce, zawsze przynoszą ważną informację.” Dodatkowo nauka odróżniania poszczególnych elementów doświadczenia i ich właściwe różnicowanie pozwala na zdobywanie kompetencji sprawnego zarządzania własnymi emocjami, a także utrzymywania termostatu, o którym pisze Leahy, na „rozsądnym poziomie”.

„Regulacja emocji może obejmować restrukturyzacje poznawczą, relaksację, aktywację behawioralną lub wyznaczanie celów, modyfikację schematów emocjonalnych i naukę tolerowania emocji, zmiany w zachowaniu oraz modyfikację problematycznych sposobów dążenia do uprawomocnienia uczuć. […] Decydując, która metoda bedzie najlepsza dla danego pacjenta, [terapeuta] rozpatruje swoje możliwości techniczne w odniesieniu do problemu zgłaszanego przez pacjenta w bieżącym momencie.”

Robert L. Leahy, Dennis Tirch, Lisa A. Napolitano

Arsenał technik terapeutycznych, który jest dostępny terapeucie stanowi bogate spektrum możliwości, z których terapeuta wybiera takie interwencje, które dla konkretnej osoby mają znaczenie z punktu widzenia jej celów terapeutycznych. Pomocą w procesie decydowania jakie interwencje zaproponować pacjentom będzie konceptualizacja, czyli rozumienie problemów pacjenta w kontekście jego historii i doświadczeń, a także wiedza o mechanizmach, które pośredniczą w procesie regulacji emocji. Zaplecze teoretyczne terapeuty to zasób procesu terapeutycznego, który wspomaga osiąganie celów ustalonych z pacjentem.

Wnioski:

  1. Emocje stanowią jeden z najbardziej podstawowych i naturalnych elementów życia i doświadczenia.
  2. Emocje to złożone konstrukty, które obejmują szereg procesów np. ocenę poznawczą (myśli), doznania fizjologiczne czy zachowania.
  3. Emocje mają podłoże biologiczne: nie mamy wpływu na ich pojawianie się, ponieważ stanowią wbudowane w układ nerwowy reakcje, które stanowią odpowiedź na bodźce o charakterze znaczącym.
  4. Emocje pełnią szereg ważnych funkcji: informują o tym, że dzieje się coś znaczącego; wskazują na obszary frustracji ważnych potrzeb, motywują do podejmowania określonych zachowań, wysyłają zaproszenia do działania, a także pomagają nawiązywać kontakt z innymi ludźmi oraz rozumieć co przeżywają ważni inni.
  5. Nastawienie i perspektywa przyjmowana względem własnych emocji może komplikować i utrudniać nich przeżywanie np. „nie wolno odczuwać złości”, „przezywanie emocji to słabość”.
  6. Regulacja emocji obejmuje dowolne strategie zaradcze, które mogą przyjmować postać strategii adaptacyjnych i/lub problematycznych.
  7. Destrukcyjne sposoby radzenia sobie z emocjami doprowadzają do kumulowania trudności związanych z regulacją emocjonalną.
  8. Utrwalone strategie radzenia sobie wraz z przekonaniami dotyczącymi przeżywania emocji stanowią istotne elementy schematów emocjonalnych, których przebudowa często jest celem terapii.
  9. W zakresie pracy z regulacją emocjonalną dysponujemy szeregiem technik terapeutycznych np. psychoedukacja, restrukturyzacja poznawcza, aktywizacja behawioralna, uważność, przebudowa schematów emocjonalnych, nauka tolerancji dyskomfortu/niepewności, akceptacja itp.
  10. Dobór technik w pracy nad regulacją emocji jest zależny od umiejętności terapeuty oraz konceptualizacji danego pacjenta: terapeuta włącza te techniki, o których wie, że bedą wspomagały adaptacyjne strategie radzenia sobie z emocjami.


Źródła:

  1. Kołakowski A. (red., 2021). Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży. Sopor: Wydawnictwo GWP.
  2. van Dijk S. (2023). Samookaleczenia nastolatków. Sopot: Wydawnictwo GWP.
  3. Popiel A., Pragłowska E. (2022). Psychoterapia poznawczo-behawioralna. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
  4. Robert L. Leahy, Dennis Tirch, Lisa A. Napolitano (2014). Regulacja emocji w psychoterapii. Podręcznik praktyka. Karków: Wydawnictwo UJ